بازار بورس چیست؟ زیر مجموعه ها و انواع آن کدام اند؟ در این مقاله به بررسی و معرفی انواع بازار بورس در ایران میپردازیم.

بورس چیست؟

به زبان ساده می‌توان گفت که بازار مکانی است که در آن خرید و فروش انجام می‌شود. حال این بازار می‌تواند یک مکان فیزیکی یا در بستری مانند اینترنت باشد. آنچه خریداران و فروشندگان معامله می‌کنند، دارایی‌هایشان است که می‌تواند فیزیکی یا غیرفیزیکی باشد. دارایی‌های فیزیکی مانند خانه، زمین، خودرو و… هستند. در طرف مقابل، دارایی‌های غیرفیزیکی اسنادی مانند سهام و اوراق مشارکت را در بر می‌گیرند.کلمهٔ بورس عموماً در معنی بورس اوراق بهادار به‌کار گرفته می‌شود.

بورس اوراق بهادار

در بورس اوراق بهادار دارایی‌های مالی از قبیل سهام، اوراق مشارکت و… مورد معامله قرار می‌گیرد. در ایران، تعریف بازار بورس اینگونه است که :به بازار خرید و فروش اوراق بهادار که به‌طور رسمی و دائمی در محل معینی تشکیل می‌شود، «بورس اوراق بهادار» می‌گویند. در این مقاله قصد داریم که به صورت تخصصی تر روی انواع بورس بحث کنیم.

درباره بورس ایران

بورس ایران چیست و از چه زمانی آغاز به کار کرده است؟ تاریخ تاسیس بورس در ایران به سال 1315 هجری شمسی باز می‌گردد، یعنی زمانی که ران لوترفلند بلژیکی اساس و پایه این بازار را در ایران بنا نهاد. البته جنگ جهانی دوم و پس از آن ، پیش‌آمد و تحولات و تنش‌های داخلی کشور اجازه نداد تا این بازار بتواند رشد  کند. ادامه ی  بورس ایران به 26 سال بعد یعنی سال 1341 موکول شد. درآن سال حضور چند جانبه وزارت بازرگانی، بانک توسعه صنعتی و معدنی ایران، وزارت دارایی و... اساسنامه نخستین بازار بورس ایران تشکیل شده و تنظیم گردید. این بار هم بلژیکی ها برای راه اندازی بازار بورس ایران، به کمک آمده و در سال 1345 هجری شمسی، به صورت رسمی و قانونی بورس اوراق بهادار ایران تاسیس گردید. نخستین معامله و شروع فعالیت به تاریخ 15 بهمن سال 1346 هجری شمسی انجام پذیرفت، این معامله بورسی نیز روی سهام بانک توسعه صنعتی و معدنی بود.

از آن زمان تا به امروز بازارهای مختلفی به بازار بورس ایران اضافه شده و شکل فعالیت شرکت‌های حاضر در بورس و نیز فعالیت تالار بورس و سهامداران آن، متحول شده است. بازار بورس طی چند سال اخیر شکل پیشرفته‌تری را به خود گرفته است. تا آنجا که معاملات کاغذی و حضوری جای خود را به معاملات اینترنتی داده است. روز به روز فعالیت در بورس ساده‌تر شده و افراد با سهولت بیشتری قادر به انجام معاملات روزمره در این بازار گسترده و هیجان‌انگیز هستند.

مزایای سرمایه گذاری در بورس

شاید برای شما سوال پیش بیاید که اساسا چرا به توضیح شکل گیری و فعالیت بازار بورس میپردازیم. بازار بورس گستردگی و دامنه فعالیت وسیعی دارد، این بازار ابزارهای مختلف مالی تا سهام شرکت ها و حتی کالاهای مختلف را شامل می شود. برای پی بردن به این موضوع که چرا بازار بورس جذابیت دارد باید به مهم ترین مزایای آن اشاره کنیم:

•   کسب سود در بازه های زمانی مختلف
•   برخورداری از حمایت قانونی و نظارتی
•   حفظ سرمایه در مقابل تورم
•   قابلیت نقدشوندگی مناسب نسبت به دارایی هایی مثل خودرو و مسکن
•   امکان سرمایه‌گذاری با مبالغ اندک
•   شفافیت در اطلاعات شرکتها
•   تنوع بسیار بالای صنایع بورسی و صندوق ها و اوراق
•   انتقال بسیار آسان سهام بین طرفین
•   امکان فراگیری دانش سرمایه‌گذاری برای همه
•   عدم نیاز به بازار فیزیکی
•   امکان معاملات از طریق اینترنت
•  

  مهم‌ترین مزایای پذیرش در بورس اوراق بهادار تهران

بعد از اینکه به مزایای سرمایه گذاری در بازار بورس را گفتیم باید به مزایایی که حضور شرکت ها در بازار بورس دارد نیز اشاره کنیم. شاید برای شما هم سوال باشد که چراشرکت ها در بازار بورس پذیرش شده و سهام آن ها خرید و فروش می شود؟ چه دلیلی دارد که شرکت ها به بورس ورود کرده و قسمتی از کنترل و مدیریت خود روی سهم را واگذار کنند؟ در زیر به مهم ترین مزایای پذیرش سهام بورس ایران می پردازیم:

•   برخورداری از معافیت مالیاتی
•   سهولت در تأمین مالی از طریق انتشار سهام و سایر اوراق بهادار (اوراق قرضه)
•   کاهش ریسک نقدینگی
•   ارائه معیارهای جدید برای ارزیابی عملکرد مدیریت شرکت
•   سهولت در تغییر ترکیب سهامداری و انتقال مالکیت
•   افزایش اعتبار داخلی و بین‌المللی
•   تعیین ارزش سهام شرکت
•   سهولت در استفاده از تسهیلات بانکی و یا سایر ابزارهای تأمین مالی
•   افزایش توان رقابتی و سهم از بازار

تقسیم بندی انواع بازار بورس در ایران

تصور عموم از بازار بورس، همان بازار بورس اصلی است؛ اما لازم به ذکر است که دسته بندی بازار بورس بزرگتر از یک بازار متمرکز است که در زیر به معرفی آن‌ها می‌پردازیم

انواع بازار بورس در ایران

همانطور که گفتیم بازار بورس سهام یک بازار فراگیر است که از چندین زیرمجموعه تشکیل شده است. بورس، فرابورس، کالا و انرژی 4 بازار اصلی هستند که البته خود نیز زیر مجموعه هایی دارند.در ادامه به انواع بازار بورس اشاره خواهیم کرد.

بازار بورس

در بازار سهام بورس سهام شرکت‌­ها  و بازار و انواع آن و سایر اوراق بهادار مانند اوراق مشارکت، خرید وفروش می­‌شوند و بیشتر سرمایه‌­گذاران بازار بورس، در این بخش از بورس فعال هستند.

آشنایی با بازار بورس

بازار بورس و سهام، همان بازار مادر بورس است که در آن اوراق بهادار و سهام شرکت‌ها و سازمان‌های مختلف به خرید و فروش گذاشته میشود و سهامداران حقیقی و حقوقی در آن حضور دارند. بورس اوراق بهادار تهران از سال ۱۳۸۳ شروع به فعالیت کرده است و تاکنون سهام شرکت‌های بسیاری را پذیرفته و منتشر کرده است. به دلیل قوانین پذیرش، شرکت هایی که در بازار بورس فعالیت دارند، از دسته شرکت های بزرگ تر کشور و دارای شفافیت اطلاعاتی بالا هستند.

بازار بورس تهران دارای دو بازار اول و دوم است که بازار اول دو تابلوی اصلی و فرعی دارد. شرایط پذیرش شرکت‌ها در این تابلوها با یکدیگر متفاوت است و براساس سرمایه و شفافیت اطلاعاتی، اطلاعات بنیادی و سهامداران شرکت ها طبقه بندی می شود.

بازار فرابورس

مقدمات به‌ وجود آمدن شرکت فرابورس ایران در سال 1384 زده شد و بعد از 3 سال و با هدف ساماندهی بازارهای خارج از بورس، فرابورس ایران به عنوان سومین بورس رسمی کشور بعد از بورس اوراق بهادار و بورس کالا، در سال 1387 آغاز به کار کرد.

همان طور که توضیح دادیم، پذیرفته شدن در بازار بورس شرایط و قوانین مشخصی دارد. اگر شرکتی شرایط قانونی برای حضور در بازار بورس را نداشته ولی تمایل به عرضه سهام خود داشته باشد، ‌می تواند در بازار فرابورس فعالیت کند. به همین دلیل شرکت‌هایی که شفافیت عملکردی و اطلاعات بنیادی ضعیف تر و شرکت های کوچک تر  در بازار فرابورس پذیرش می شوند،  که ریسک معاملات سهام این شرکت‌ها را نیز افزایش می‌دهد. 

بازار فرابورس ایران به عنوان یکی از ارکان بازار سرمایه، دارای 5 بازار کارآمد است. بازار اول، دوم، سوم، بازار پایه و بازار ابزارهای مالی نوین از انواع بازار فرابورس هستند که براساس شرایط خاص هر شرکت و اوراق بهادار، پذیرش در آن ها انجام می‌شود. هرچند که به تازگی بازارهای دیگری به فرابورس اضافه شده اند که هنوز به طور کامل سهامداران نمی توانند در آن ها سرمایه گذاری کنند.

 بازار بورس کالا

بازار بورس کالا، دو دهه است که به صورت رسمی در کشور ما راه‌اندازی شده است تا با بهره‌گیری از ابزارهای نوین مالی، خرید و فروش کالاهای پایه در بخش‌های مختلف صنعتی، پتروشیمی و کشاورزی در ایران جان بگیرد. در واقع هدف اصلی ایجاد بورس کالای ایران را می‌توان ایجاد بازاری قانونمند به منظور شفاف‌سازی و کشف قیمت کالاهای اساسی و مواد اولیه و تسهیل معاملات آن‌ها به کمک مکانیسم عرضه و تقاضای بورسی دانست.

به عبارتی بورس کالا بازاری است که در آن کالا معامله می‌شود و هر بازاری که کالا در آن معامله می‌شود به نام همان کالا خوانده می‌شود. پیش از راه‌اندازی رسمی بورس کالا، سازمان کارگزاران بورس فلزات تهران و سازمان کارگزاران بورس کالای کشاورزی تقابل آزاد عرضه و تقاضا در بازار کالایی را بر عهده داشتند که پس از انحلال این دو سازمان و ایجاد بورس کالا، این وظیفه به صورت رسمی از سوی دولت به بورس کالا سپرده شد. داد و ستد انواع محصولات صنعتی و معدنی، فرآورده های نفت و پتروشیمی و کشاورزی در قالب معاملات نقد، نسیه، سلف، سلف استاندارد و معاملات ابزارهای مشتقه در این بازار صورت می‌گیرد. صندوق های کالایی، قراردادهای آتی کالا، گواهی سپرده کالایی و... از دیگر ابزارهای قابل معامله در بورس هستند. معاملات بورس کالا در 4 بازار فرعی، بازار کالاهای فیزیکی، بازار مشتقه و بازار مالی انجام می‌گیرد.

برای مطالعه بیشتر به « بورس کالا چیست؟» مراجعه کنید.

بازار بورس انرژی

به دلیل وجود منابع انرژی فراوان در ایران، همیشه جای خالی نهادی ساختاریافته برای منابع انرژی دیده می‌شد. به همین علت، چهارمین بورس رسمی کشور به نام بازار بورس کالا، در سال 1391 با هدف کشف قیمت منصفانه و بازاری قانونمند برای حامل های انرژی راه اندازی شد. 

در این بازار عرضه کنندگان و متقاضیان، وزارتخانه‌‎های نفت، نیرو، صنعت و معدن و تجارت، شرکت‎‌های ملی نفت ایران، ملی پالایش، پخش فرآورده‌‎های نفتی ایران، ملی صنایع پتروشیمی، توانیر، مدیریت شبکه برق ایران، مدیریت منابع آب ایران و سازمان حفاظت محیط زیست را شامل می‌شود.

سه بازار فیزیکی، مشتقه و فرعی در بورس انرژی ایران فعالیت داشته و عرضه‎‌کنندگان عمده در بورس انرژی ایران به حوزه‌های برق و حوزه نفت، گاز، پتروشیمی و سایر حامل‎‌های انرژی تقسیم می‌شوند.

مشتریان حقیقی در بازار فیزیکی امکان خرید ندارند و فقط در بازار مشتقه می­توانند نسبت به خرید اوراق اقدام کنند. در معاملات این بازار ۱۰ یا ۲۰ درصد قیمت معامله به صورت پیش پرداخت از مشتری دریافت می‌­شود و مابقی آن برای کالاهای داخلی تا ۳ روز کاری و برای کالاهای بازار بین ­الملل تا ۵ روز کاری بعد دریافت می‌­شود.