بازار مالی در اقتصاد یک کشور از اهمیت زیادی برخودار است و هرچقدر چرخه عمر یک اقتصاد به سمت بلوغ و تکامل پیش می‌رود، پیچیدگی ابزارهای مورد استفاده در بازار مالی آن نیز بیشتر می‌شود. همانطور که در مقاله “بازار مالی چیست و انواع آن کدام است؟” عنوان شد، بازار پول یا Money Market بخشی از بازار مالی است که به علت سهم زیاد آن در تامین نقدینگی در کوتاه مدت از اهمیت زیادی برخوردار است و بنابراین شناخت این بازار به همراه ابزارهایی که در آن معامله می‌شود، آگاهی به ریسک‌ها و فرصت‌های مربوط به آن در درک ما از اقتصاد کمک شایانی خواهد کرد. در این مقاله به این سوالات پاسخ خواهیم داد که تعریف بازار پول چیست؟ دلیل نام گذاری "بازار پول" چیست؟ چرا بازارپول مهم است؟ چند نمونه از ابزارهای بازار پول چیست؟ و چه کسی از بازار پول استفاده می کند؟

بازار پول چیست؟

اگر  بازار مالی را از نظر سررسید ابزارهای مورد معامله تقسیم بندی کنیم، بازار پول و بازار سرمایه دو شاخه از بازار مالی خواهند بود. در بازار سرمایه اوراق و دارایی‌های مالی بلندمدت (با سررسید بیشتر از یک سال) معامله می‌شوند. بازار پول اما جهت معاملات اوراق با سررسید کوتاه مدت و زیر یک سال است. 
طبق تعاریف کتب مالی بازار پول بازاری است که در آن پول و اوراق با نقدشوندگی بالا معامله می‌شود که سررسید کمتر از یک سال دارند. در بازار پول معاملاتی مبتنی بر اوراق بدهی با سررسید کوتاه مدت و به صورت عمده و کلان شکل می‌گیرند که طرفین این معاملات موسسات و سایر معامله گران هستند.

هدف از بازار پول چیست؟

این بازار جهت تامین مالی آن بخش از اقتصاد که نیازمند نقدینگی است ایجاد شده است و تسهیل کننده وام دهی به صورت کوتاه مدت (از چند روز تا حدود یک سال) است. شاخصه اصلی و مهم بازار پول ریسک بسیار کم آن است که متعاقبا سود مورد انتظار کمتری نیز خواهد داشت. این بازار مانند سایر بازارها از ارکان و نهادهایی تشکیل شده است و ابزارهایی نیز در آن داد و ستد می‌شود که شناخت آن‌ها ما را در درک بازار پول کمک خواهد کرد. 
بازار پول در سطح جهان ابزارهای متنوع و متفاوتی دارند که می‌توان از گواهی سپرده‌ها، اوراق تجاری، گواهی‌های پذیرش بانکی و اسناد خزانه نام برد. در ایران اما تمام این ابزارها مورد استفاده قرار نمی‌گیرد که در ادامه از مهم‌ترین ابزارهای بازار پول نام می‌بریم و هر کدام را به طور مفصل توضیح خواهیم داد.

ابزارهای بازار پول

هر بازاری دارای ارکانی است که شامل نهاد‌ها و ابزارهای مورد معامله در آن بازار است.  ابزارها طراحی شده اند تا هر گونه نیازی را پوشش دهند و بنابراین ویژگی های منحصر به فرد خود را دارند. این ابزارها شامل موارد زیر هستند:

اسناد خزانه

شاید بتوان گفت اسناد خزانه از شناخته شده ترین ابزارهای بازار پول در ایران است. اسناد خزانه (treasury notes) اوراق بهادار کوتاه مدتی هستند که بانک مرکزی به نمایندگی از دولت آن را منتشر می‌کند. در واقع ناشر اصلی اسناد خزانه که در ایران آن را با نام "اخزا" می‌شناسند همان دولت است. به همین دلیل ریسک نکول (عدم پرداخت اصل و فرع ارزش اسمی) در آن نزدیک به صفر  است و به اصطلاح بدون ریسک (risk free) هستند. به همین علت بازدهی این اوراق از سایر دارایی ها کمتر است.
سررسید این اوراق سه ماه، شش ماه و حتی یک ساله است. این اوراق پرداخت سود به صورت دوره ای ندارند و در زمان انتشار به کسر (مبلغی کمتر از ارزش اسمی) فروخته می‌شوند و در تاریخ سررسید مبلغ اسمی به دارنده این اوراق پرداخت می‌شود. موسسات و شرکت های سرمایه گذاری خریداران اسناد خزانه هستند.

با این وجود اشخاص حقیقی نیز می‌توانند از بازدهی بدون ریسک این اوراق بهره مند شوند. صندوق های سرمایه گذاری با درآمد ثابت و صندوق های سرمایه گذاری مختلط از این دسته اوراق کم ریسک در دارایی های خود استفاده می‌کنند. هر چند به نظر می‌رسد بازار سرمایه بازاری پررسیک باشد اما با طراحی صندوق های سرمایه گذاری مبتنی بر اوراق درآمد ثابت این ریسک برای سرمایه گذاران به صفر رسیده است. برای آشنایی با روش سرمایه گذاری کم ریسک در بازار سرمایه کلیک کنید. 

مقاله پیشنهادی: چرا صندوق درآمد ثابت بدون ریسک است؟

گواهی پذیرش بانکی

گواهی پذیرش بانکی (BA – Banker’s Acceptance)از دیگر اوراق بازار پول است. گواهی پذیرش بانکی به حواله یا برات مدت داری گفته می‌شود که یک شرکت تجاری در وجه بانک صادر می‌کند و بانک پس از تایید در اختیار مشتری قرار می‌دهد. در موعد مقرر نیز مشتری در صورتیکه شرایط دریافت را داشته باشد، بانک دستور پرداخت مبلغ معین را می‌دهد.
این اوراق یکی از مهم ترین و قدیمی ترین ابزار بازار پول هستند که برای تسهیل مبادلات بین المللی ایجاد شدند. برای روشن شدن بهتر موضوع فرض کنید دو شرکت در حال خرید و فروش کالایی هستند. فروشنده کالا جهت اطمینان از واریز مبلغ از سوی خریدار تمایل دارند کالا را پس از پرداخت وجه ارسال کند و خریدار نیز پرداخت وجه را منوط به دریافت کالا می‌داند. در چنین شرایطی عملا معاملات صورت نمی‌گیرد بنابراین اوراق گواهی پذیرش بانکی بوجود آمدند. بدین صورت که شرکت تجاری خریدار یک حواله در وجه بانک صادر می‌کند و در آن قید می‌شود که در تاریخ معین در صورتیکه کالا از انبار گمرک الف ترخیص و دریافت شد وجه حواله به حساب مشتری یا بانک مربوطه در کشور دیگر پرداخت شود. بانک پذیرنده حواله نیز با توجه به اعتبار خریدار که نزد وی صاحب حساب می‌باشد، اقدام به پذیرفتن گواهی پذیرش بانکی می‌نماید و بدین ترتیب خود را مسئول پرداخت به فروشنده کالا (ارسال کننده کالا یا دارنده گواهی پذیرش بانکی) می‌کند. بدین ترتیب مبادلات بین المللی با کمترین ریسک میسر می‌شود. 
این گواهی‌ها همچنین از ابزارهایی هستند که در بازار ثانویه قابل انتقال هستند و مورد تنزیل قرار می‌گیرند و هرچند بیشتر در مبادلات بین المللی استفاده می‌شوند اما در داخل یک کشور نیز بسیار مورد توجه و معامله قرار می‌گیرند. علاوه بر صادرکنندگان و دارندگان گواهی پذیرش بانکی، بانکهای پذیرنده نیز از منافع این اوراق بهره مند می‌شوند. به این ترتیب که بانک بدون استفاده از ظرفیت‌های خلق اعتباری‌اش، قادر به حمایت از نیازهای اعتباری مشتریان خود خواهد بود. 

اوراق تجاری

علاوه بر دولت‌ها شرکت های خصوصی نیز اقدام به انتشار اوراق بهادار در بازار پول می‌کنند. شرکت هایی که در کوتاه مدت نیز به وجه نقد دارند از طریق بازار پول اوراقی بدهی کوتاه مدتی منتشر می‌کنند. اوراق تجاری  (CP – Commercial paper)یک ابزار بدهی کوتاه مدت است با سررسید کمتر از 270 روز که توسط شرکت‌های مالی و موسسات غیرمالی منتشر می‌شود. هر چند این اوراق کوتاه مدت محسوب می‌شوند اما با تسویه اوراق منقضی شده و انتشار اوراق جدید شرکت‌ها می‌توانند در بلندمدت نیز تامین مالی کنند. ریسک این اوراق از اوراق منتشر شده توسط دولت بیشتر است. 

گواهی سپرده

گواهی سپرده یا Certificates of Deposit (CDs) سندی است که در ازای دریافت مبلغ مشخصی وجه نقد به اشخاص داده می‌شود و نشان دهنده مالکیت فرد بر اصل و بهره هایی است که در آینده پرداخت خواهد شد. گواهی‌های سپرده عموما توسط بانک‌ها منتشر می‌شود اما سایر موسسات سپرده پذیر نیز می‌توانند این نوع اوراق را منتشر کنند. 
گواهی‌های سپرده دارای مبلغ اسمی، تاریخ سررسید و همچنین نرخ بهره مشخصی هستند. مبلغ اصل سپرده و سود آن توسط بانک تضمین می‌شود و از این نظر ریسک بسیار کمی برای دارنده این نوع گواهی دارد. سررسید در گواهی‌های سپرده متفاوت است و هرچند که این نوع اوراق کوتاه مدت هستند اما گواهی سپرده هایی با سررسید های بیشتر از یک سال (پنج یا ده سال) نیز منتشر می‌شوند.
با این حال اغلب گواهی سپرده‌ها با سررسیدهای سه ماهه، شش ماهه و یک ساله هستند. سود پرداختی به دارندگان گواهی به صورت دوره ای در بازه های ماهانه یا سه ماهه و گاهی شش ماهه است که با ارائه کوپن‌های گواهی سپرده صورت می‌گیرد. مسلما هر چه مدت زمان سررسید گواهی سپرده بیشتر باشد نرخ بهره ای که به آن تعلق خواهد گرفت به علت ارزش زمانی پول بیشتر خواهد بود، چرا که دارنده گواهی می‌بایست مدت زمان بیشتری از اصل سپرده خود چشم پوشی کند.
برای برطرف نمودن ریسک دسترسی به اصل سرمایه توسط دارنده اوراق، گواهی سپرده هایی با قابلیت معامله طراحی شدند بنابراین از این نظر گواهی سپرده ها به دو دسته قابل معامله (قابل انتقال) و غیرقابل معامله (غیرقابل انتقال) تقسیم می‌شوند. گواهی سپرده های قابل معامله در بازارهای ثانویه بین خریداران و فروشندگان معامله می‌شوند و بنابراین مزیت دسترسی به اصل سپرده را برای دارندگان خود دارند. 
گواهی سپرده های غیرقابل معامله (یا غیرقابل انتقال) هرچند در بازارهای ثانویه قابلیت داد و ستد را ندارند اما دارندگان اوراق با مراجعه به موسسه سپرده پذیر و تحمل جریمه که به آن نرخ شکست گفته می‌شود، می‌توانند سپرده خود را برداشت نمایند.

مقاله پیشنهادی: انواع حساب بانکی را بشناسید

قرارداد بازخرید

قرارداد بازخرید  repurchase agreement (repo) از جمله ابزار تامین مالی بسیار کوتاه مدت هستند. این اوراق به اصطلاح در بازار پول وام دهی یک شبه (overnight) معامله می‌شود. این اوراق به مشتریان آن فروخته می‌شود و مقرر می‌شود تا در زمان معین و به قیمت مشخص اوراق فروخته شده توسط ناشر آن بازخرید شود.

نهاد‌های بازار پول

نهادهای بازار پول آن دسته از واسطه‌های مالی هستند که میان خریداران و ناشران اوراق بازار پول ارتباط برقرار می‌کنند که شامل موارد زیر هستند:

بانک مرکزی

بانک مرکزی نهادی است که کنترل سیستم پولی و نظارت بر آن را برعهده دارد بنابراین عرضه پول و اعتبار را تحت کنترل خود دارد. بانک مرکزی با اتخاذ تدابیر و ایجاد زیرساخت لازم در عرضه پول نقش دارد. نرخ بهره یکی از ابزارهایی است که بانک مرکزی با ایجاد تغییر در آن بر عرضه پول تاثیر می‌گذارد که بخشی از سیاست های پولی بانک مرکزی است. همچنین عملیات بازار باز یا بازار آزاد نیز از جمله ابزار دیگری است که بانک مرکزی بر آن تاثیر می‌گذارد.

مقاله پیشنهادی: سیاست‌های پولی و مالی چیست؟ (سیاست پولی انبساطی و انقباضی)

بانک‌های تجاری

بانک‌های تجاری نقشی مهم در سیستم بانکی هر کشوری دارند. بیشترین عملیات مربوط به انتشار، بازخرید و تسویه اوراق بازار پول به شبکه بانکی برمی‌گردد. 

واسطه‌های مالی غیربانکی

علاوه بر بانک های تجاری، واسطه های مالی غیر بانکی نیز وجود دارند که وجوه کوتاه مدتی را به وام گیرندگان در بازار پول وام می دهند.

بازار پول در مقابل بازار سرمایه

همانطور که گفته شد اولین وجه تمایز بازار پول و سرمایه سررسید ابزارهای مورد استفاده در این دو بازار است. به بیانی دقیق تر در بازار پول اوراقی با سررسید یک سال و یا کمتر معامله می‎‌شوند که نقدشوندگی بالایی دارند اما در بازار سرمایه ابزارهایی با سررسید بیشتر از یک سال معامله می‌شود. 
علاوه بر این، در بازار پول اوراق بدهی معامله می‌شود و سرمایه گذار تنها بر روی اصل و سود مبالغ سپرده خود حق مالکیت دارد نه بیشتر از آن. اما در بازار سرمایه الزاما اینطور نیست و علاوه بر اوراق بدهی، اوراق مالکیت نیز مورد معامله قرار می‌گیرد. در بازار سرمایه اوراقی همچون سهام عادی، سهام ممتاز، حق تقدم و همچنین اوراق قرضه و اوراق مشارکت  معامله می‌شود، با این حال بازار سرمایه خصوصا در کشور ما به بازاری برای تبادل سهام که اوراق مالکیت است شناخته می‌شود. در صورتیکه میخواهید بدانید تفاوت اوراق مشارکت و سهام چیست روی آن کلیک کنید.

معایب و مزایای بازار پول

پیشتر به برخی ویژگی‌ها و مزایا و معایب بازار پول اشاره شد در این بخش نیز به طور کامل‌تر به آن‌ها اشاره خواهیم کرد.

مزایای بازار پول

نقدشوندگی بالا: در بازار پول اوراق بهاداری معامله می‌شود که سررسید زیر یک سال دارند و جهت سرمایه گذاری های کوتاه مدت تعبیه شده اند. این ویژگی باعث شده است که نقدشوندگی اوراق بازار پول بیشتر باشد.

پایین بودن ریسک نکول: ریسک نکول به ریسک عدم ایفای تعهدات و پرداخت بدهی گفته می‌شود. در بازار بدهی که اوراق به طور کلی تضمین شده هستند و ریسک برخی اوراق مانند اخزا نزدیک به صفر است بنابراین از این نظر بازار بدهی با ریسک کمی همراه است.

ارزش اسمی زیاد: از دیگر ویژگی بازار پول ارزش اسمی زیاد آن است که از این نظر می‌توان گفت در برابر بازار سرمایه قرار دارد. به دلیل ارزش اسمی زیاد اوراق بازار پول اشخاص حقیقی مانند شرکت های سرمایه گذاری، مدیریت دارایی و غیره سرمایه گذاران این بازارها هستند. گفتنی است که اشخاص حقیقی نیز از طریق خرید صندوق های سرمایه گذاری که این نهادها به بازار سرمایه ارائه می‌دهند می‌توانند از بازدهی اوراق درآمد ثابت بازار پول بهره مند شوند.

معایب بازار پول

بازدهی کمتر از سایر بازارها: می‌دانیم که ریسک و بازدهی رابطه مستقیم دارند. بدین معنی که هر چه ریسک بیشتر باشد انتظار کسب بازدهی بالاتری نیز خواهیم داشت. به دلیل اینکه ریسک نکول در بازار پول بسیار کم و در حد صفر می‌باشد مسلما بازدهی در این بازار نیز از سایر گزینه های سرمایه گذاری کمتر می‌باشد تا آنجا که بازدهی بدون ریسک را می‌تواند بازدهی اوراق اخزا در نظر گرفت.

مقاله پیشنهادی: بازده سرمایه گذاری چیست؟

وجود ریسک سرمایه گذاری مجدد: ریسک سرمایه گذاری مجدد به حالتی گفته می‌شود که مدت زمان  مد نظر سرمایه گذار بیشتر از سررسید اوراق خریداری شده است بنابراین هنگامیکه سررسید اوراق تمام می‌شود این ریسک وجود دارد که سرمایه گذار در اوراقی سرمایه گذاری کند که بازدهی متفاوتی نسبت به اوراق قبلی داشته باشد.

سخن آخر

در این مقاله با بازار پول آشنا شدیم و دانستیم که این بازار بخشی از بازار مالی است که در آن اوراقی با سررسید یک سال و یا کمتر معامله می‌شود و برمبنای اوراق بدهی است. همچنین در آن انواع ابزارهای بازار پول را نام بردیم و دانستیم که این ابزار از کم ریسک ترین اوراق بازار مالی هستند. نهادهای مهم بازار پول نیز شامل بانک مرکزی، بانک های تجاری و سایر واسطه های مالی غیربانکی هستند.