انواع اوراق بهادار در بورس تهران به سه دستـه تقسیم می‌شود که عبارتند از: اوراق بدهی، سهام و اوراق مشتقه. اگر در ادامه این بخش از کاریزما همراه ما باشید، اطلاعات کاملی راجع به انواع بورس اوراق بهادار به شما ارائه می‌دهیم.

انواع اوراق بهادار

اوراق بهادار بنا به ماهیت خود به دسته‌های زیر تقسیم می‌شوند:

سهام یا اوراق حقوق صاحبان سهام

این اوراق نشان‌دهنده میزان مالکیت سرمایه‌گذاران در یک شرکت است. بیشترین حجم معاملات در بورس به معاملات سهام اختصاص دارد. طوری که برخی بورس را به بازار سهام می‌شناسند.

سهام به نسبت اوراق بدهی ریسک بیشتری دارد، اما باز هم سرمایه‌گذاران این بازار را ترجیح می‌دهند، چراکه از طرفی دیگر بازدهی بهتری دارد.

 جمع بدهی ها – جمع دارایی ها = حقوق صاحبان سهام

انواع سهام

سهام عادی:

رایج‌ترین برگه از انواع اوراق بهادار، سهام عادی است که در بورس اوراق بهادار معامله می‌شود. سهام دارای دو ارزش اسمی و بازاری است. ارزش اسمی در ایران برای تمامی نمادها 100 تومان است اما ارزش بازاری همان قیمتی است که سهام معامله می‌شود و براساس عرضه و تقاضا تعیین می‌شود. بابت خرید سهام عادی سود ثابت وجود نخواهد داشت.

سهام ممتاز (ترکیبی):

سهام ممتاز اوراق بهاداری است که علاوه‌بر ویژگی‌های سهام عادی یکسری مزایای مازاد دارد. این امتیازها باید با تایید سایر سهامداران در مجمع شرکت تصویب شود.

ازجمله این مزایا اختصاص یافتـن سود ثابت به سهام ممتاز است یا در صورتی که قرار باشد در مجمع سودی تقسیم شود ابتدا سود سهام ممتاز پرداخت می‌شود. همچنین در صورت انحلال شرکت سهامداران سهام ممتاز زودتر از بقیه سهامداران به حق و حقوقشان می‌رسند و…

حق تقدم سهام:

فرض کنید شما 1000 سهم از سهام شرکتی را خریداری کرده‌اید و به اندازه 1000 سهم مالکیت آن شرکت را برعهده دارید. شرکت تصمیم می‌گیرد افزایش سرمایه دهد آن هم از نوع آورد‌ه نقدی به همان میزان که سرمایه خود را افزایش می‌دهد، مثلا 50 درصد باید برگه سهام جدید منتشر کند.

دراین صورت، پس از افزایش سرمایه شما 1000 سهم را دارید ولی ارزش آن کمتر شد‌ه و برای داشتـن همان ارزش گذشته و حفظ میزان مالکیتتان در شرکت، به شما حق تقدم خرید برگه سهام جدید آن هم به قیمت اسمی سهام داد‌ه می‌شود.

سهام جایزه:

گاهی اوقات شرکتی از یکی از راه‌های افزایش سرمایه (محل سود انباشته و یا تجدید ارزیابی دارایی) اقدام به افزایش سرمایه می‌کند. در این صورت، مثلا شما قبل از افزایش سرمایه 1000 سهم 500 تومانی داشتید. پس از افزایش سرمایه به روش‌های ذکر شد‌ه، باید شرکت بستـه به میزان افزایش سرمایه برگه سهام صادر کند.

در آن صورت، دیگر قیمت هر سهم 500 نخواهد بود و مثلا 250 تومان می‌شود. اما برای اینکه حق و سرمایه شما ثابت بماند به شما 1000 سهام عادی دیگر به عنوان جایزه داد‌ه می‌شود. پس سرمایه اصلی تغییری نخواهد کرد و فقط میزان سهام بیشتر می‌شود که به آن سهام جایزه می‌گویند.

سهام با نام و بی نام:

اگر هنگام خرید سهام شرکتی نام مالک آن یا در اصل خریدار آن در ورقه سهم یا در دفتر سهام شرکت، ثبت شد‌ه باشد به آن نوع سهام با نام می‌گویند. اما اگر اسم فرد ثبت نشود، تنها برگه سهام را به خریدار می‌دهند. سهام بی نام در وجه حامل صادر می‌شود که البته قابلیت انتقال دارد. با نام بودن سهام امکان ارتباط میان شرکت و صاحبان سهام را آسان‌تر می‌کند.

سهام نقدی و غیر نقدی:

اگر شما در ازای خرید سهام شرکتی پول نقد پرداخت کنید سهام نقدی و در صورتی که برای خرید به جای پول نقد از دارایی دیگری مثل زمین، ملک و… استفاده کنید، سهام غیر نقدی می‌گویند.

اوراق بدهی (قرضه)

اوراق بدهی یکی از انواع اوراق بهاداربا درآمد ثابت هستند. خریدار این اوراق برای به دست آورد‌ن سود به دولت و شرکت‌های بزرگ وام می‌دهد.

اوراق بدهی از یک سو تامین‌کننده بودجه لازم برای اجرای طرح‌های شرکت‌ها و نهادها است و از طرف دیگر روشی برای کاهش ریسک سرمایه‌گذاری و ایمن کرد‌ن پرتفوی سرمایه‌گذاران در بازار سرمایه است. از آنجاکه اوراق بدهی دارای سود ثابت است، می تواند ریسک سرمایه‌گذاری را تا حد قابل توجهی کاهش دهد.

مشخصات اوراق بدهی

• تاریخ سررسید: به تاریخ پایان یک دوره‌ در اوراق بدهی گفتـه می‌شود. در این تاریخ صاحبان اوراق بدهی، ارزش اسمی اوراق خود را دریافت می‌کنند .
• ارزش اسمی: به اصل مبلغ وام، ارزش اسمی گفتـه می‌شود که در تاریخ سررسید اوراق بدهی این مبلغ به خریدار اوراق بازپرداخت می‌گردد.
• نرخ سود اسمی: به نرخ بهره‌ای گفتـه می‌شود که به طور دوره‌ای و تا سررسید اوراق پرداخت می‌گردد. برای مثال، اگر اوراق بدهی یک فرد به ارزش اسمی۱۰۰ هزار تومان و با نرخ سود اسمی۲۰ درصد با تعداد دو دوره در سال باشد؛ به این معنی است که آن فرد هر۶ ماه یک بار به میزان۱۰ درصد و به مبلغ ۱۰ هزار تومان به عنوان نرخ سود اسمی اوراق تا سررسید اوراق دریافت خواهد نمود.
• قیمت فروش: چنان‌چه مالک اوراق نخواهد تا زمان سررسید اوراق منتظر بماند، می‌تواند اوراق خود را در روزهای باز بازار سرمایه و به قیمت آن روز بازار به فرد دیگری بفروشد. شایان ذکر است قیمت بازار با توجه به مسائل مختلفی تعیین می‌شود. ازجمله این مسائل می‌توان به نرخ سود در بازار پول اشاره کرد.
• نرخ سود تا سررسید: چنان‌چه شخصی اوراق بدهی خود را در اولین روز انتشار خریداری کند، نرخ سودش نرخ سود اسمی می‌شود. ولی اگر بعد از انتشار و به قیمت تعیین‌شده بازار اقدام به خرید اوراق نمود‌ه و آن‌ها را تا سررسید نگه‌داری کند، نرخ سود تا سررسید نامید‌ه می‌شود.

انواع اوراق بدهی

اوراق قرضه:

همان‌طور که از اسم این اوراق مشخص است، شما با خرید این اوراق بهادار به نوعی پولتان را به منتشرکنند‌ه اوراق قرض یا وام می‌دهید و در موعدی مشخص علاوه‌بر اصل پولتان، مبلغی به عنوان بهره که البته از پیش مشخص‌شده دریافت می‌کنید.

همچنین ممکن است علاوه‌بر بهره، یکسری مزایای دیگر هم برای اوراق قرضه در نظر گرفتـه شود. این نوع از اوراق بهادار انواع مختلفی دارد مانند:

• اوراق قرضه با سود ثابت
• اور‌اق قرضه با سود شناور
• اوراق قرضه با یک سر رسید
• اوراق قرضه با بیش از یک سر رسید

 علاوه‌بر این، براساس تاریخ سر رسید پرداخت بدهی، به اوراق قرضه کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت دسته‌بندی می‌شوند.

مقاله پیشنهادی: اوراق قرضه چیست؟ + نکات مهمی که باید بدانید

اوراق مشارکت:

هرگاه شرکت یا نهاد دولتی یا خصوصی به منظور تامین مالی برای انجام پروژه‌ها و طرح‌های مختلف مانند طرح‌های عمرانی، اقتصادی و… اوراق بهادار با نام یا بی نامی منتشر می‌کنند تحت عنوان اوراق مشارکت، که به صورت عمومی اقدام به فروش آن می‌کنند. افرادی که این نوع از انواع اوراق بهادار را خریداری می‌کنند به میزان اوراق خود در سود آن طرح یا پروژه سهیم می‌شوند.

اوراق قرضه اسلامی (صکوک): 

با توجه به این‌که دریافت بهره در دین اسلام ربا محسوب می‌شود، به همین منظور نوعی اوراق بهادار تحت عنوان اوراق قرضه اسلامی یا صکوک منتشر می‌شود که بر اساس قوانین مورد تایید اسلام منعقد شد‌ه و دارای سود ثابت یا شناور است.

اوراق اجاره (صکوک اجاره):

گاهی یک نهاد واسط با پول‌هایی که از فروش این نوع از اوراق بهادار (اجاره یا صکوک اجاره) اقدام به خرید یک دارایی مثلا ملک می‌کند و بعد آن را در اختیار شرکت یا نهاد درخواست کننده قرار می‌دهد. شرکت اجاره‌کننده موظف است مبلغی را به‌عنوان اجاره دارایی به دارندگان اوراق در فواصل زمانی مشخص‌شده پرداخت کند. همچنین بعد از یک دوره مشخص باید اصل هزینه را پرداخت و دارایی را از آن خود کند.

اوراق خزانه (اسلامی):

گاهی دولت برای پرداخت بدهی به یک پیمانکار در قبال انجام کاری نقدینگی لازم را ندارد. به همین منظور، اوراق بهاداری منتشر می‌کند تحت عنوان اسناد خزانه اسلامی با سررسید مشخص مثلا یک سال، به این صورت که مثلا تا یک سال آینده پولت پرداخت می‌شود.

پیمانکار می‌تواند تا سررسید مشخص صبر کند و بعد اصل پول خود را دریافت کند و یا می‌تواند اوراق را کمتر از قیمت اصلی که به آن قیمت اسمی می‌گویند در بازار سرمایه به‌ فروش برساند. بدین ترتیب افرادی که این نوع اوراق بهادار را خریداری کردند می‌توانند تا سررسید پرداخت صبر کنند و از طریق مابه تفاوت قیمت اصلی و اسمی سود کنند.

گواهی سپرده:

گاه شما پولی را در ازای دریافت سودی در زمان مشخص در بانک به امانت می‌گذارید و بانک در ازای دریافت آن گواهی تحت عنوان گواهی سپرده صادر می‌کند.

اوراق مشتقه

این اوراق یک نوع از انواع اوراق بهادار هستند که خود به تنهایی ارزشی ندارد و ارزش آن از دارایی یا کالای فیزیکی که معامله‌شده، گرفتـه می‌شود. قراردادهای مشتقه هم در بورس و هم خارج از بورس نيز قابل معامله هستند. در ادامه به بررسی انواع این اوراق می پردازیم:

قرارداد سلف:

قرارداد سلف، توافقی است بين دو طرف که خارج از بورس منعقد می‌شود و به منظور خرید یا فروش یک دارایی در تاریخ آینده با قيمت مورد توافق دو طرف هنگام امضاء قرارداد تعيين می‌گردد و جزء قدیمی‌ترین و ابتدایی‌ترین قراردادهای مشتقه تلقی می‌شود.

ازجمله مزایای این قرارداد برای فروشنده این است که پول لازم برای تولید کالا با محصول را از قبل دریافت می‌کند. برای خریدار هم این مزیت را دارد که ممکن است کالای خریداری‌شده در زمان تحویل گران‌تر شد‌ه باشد.

قرارداد آتی:

قرارداد آتی قراردادی است که در آن دو طرف تعهد می‌کنند یک کالا در یک تاریخ، قیمت و کیفیت مشخص که براساس ضوابط بازار رسمی بورس، تعیین می‌شود را مبادله کنند. مبلغ این معامله یا در زمان معامله قرارداد یا در زمان سررسید معامله قرارداد تعیین می‌شود. قراردادها در بازارهای رسمی یا بورس انجام می‌گیرد.

مزیت‌های قرارداد آتی

این قرارداد مانع از نوسان‌های شدید در آینده می‌شود. مزیت بعدی این است که شما با سرمایه کم می‌توانید سرمایه‌گذاری کنید و سود لازم را کسب کنید و به نوعی هم از نزول و هم صعود قیمت در آینده سود ببرید.

اختیار معامله:

اختیار معامله ابزار مشتقه‌ای است که طبق آن، به خریدار اختیار داد‌ه می‌شود، در مدتی مشخص و با قیمتی معین، اوراق قرضه یا دارایی معلومی را خرید و فروش کند.

این قرارداد دو طرف دارد:

• خریدار اختیار معامله و قرارداد آن عبارت است از: قراردادی است که به دارند‌ه آن حقی را جهت خرید یا فروش یک دارایی پایه (کالا) در زمانی مشخص و قيمتی معين در آینده بدون اینکه اجباری در معامله داشتـه باشد را می‌دهد.
• فروشنده اختیار معامله و قرارداد آن عبارت است از: قراردادی است که چنانچه خریدار تقاضای اجرای تعهد فروشنده را بنماید، فروشنده موظف به اجرای تعهد و فروش دارایی (کالا) به خریدار است. از خریدار دریافت (Premium) فروشنده اختيار مبلغی را بعنوان پشتوانه قيمت معامله بنام حق بيمه می‌کند.

قرارداد معاوضه‌ای

قرارداد معاوضه  قراردادی است که طرفین آن تعهد می‌کنند که برای مدت توافق‌شده دو دارایی یا نفع حاصل شد‌ه از دو دارایی را با کیفیت مشخص به نسبت تعیین‌شده معاوضه کنند. پس از تاریخ سررسید، هریک از طرفین قرارداد متعهد هستند عین دارایی را به صاحب آن برگردانند. این قراردادها به صورت غیررسمی انجام می‌گیرند.