شناخت ابزارها و اوراق بهادار مورد استفاده در بازارهای مالی و به خصوص بازار سرمایه ایران یکی از دغدغه‌های اصلی سرمایه‌گذاران تازه وارد بوده است. اوراق مشتقه یکی از انواع رایج اوراق بهادار در بازار سرمایه است که بسیاری از سرمایه‌گذاران از آن‌ها برای کنترل ریسک و مدیریت دارایی‌های خود استفاده می‌کنند. شناخت دقیق این اوراق لازمه ورود و سرمایه‌گذاری در این ابزار است. در این مقاله اوراق مشتقه را به طور دقیق تعریف می‌کنیم و انواع آن را نام می‌بریم.

اوراق مشتقه چیست؟

اوراق مشتقه یا Derivatives اوراقی هستند که ارزش خود را از یک دارایی پایه یا گروهی از دارایی‌های دیگر مانند سهام، اوراق قرضه و سایر اوراق بهادار، کالاهای همچون محصولات پتروشیمی، محصولات کشاورزی، سکه و… می‌گیرند. در واقع ارزش این اوراق از ارزش دارایی که در قرارداد ذکر شده، مشتق می‌شود و این ارزش با توجه به قیمت و نوسانات قیمتی آن مشخص می‌شود. همانطور که گفته شد این اوراق از ابزارهای مالی مرتبط با مدیریت ریسک هستند.

بنابر آنچه که گفته شد قیمت اوراق مشتقه تنها بر اساس میزان عرضه و تقاضا تعیین نمی‌شود و به دارایی پشتوانه آن‌ها بستگی دارد. به طور کلی اوراق مشتقه انواع متفاوتی دارند که در چهار دسته کلی قرار می‌گیرند. با این حال دو ابزار معاملاتی پرکاربرد در بازار مشتقه ایران، قرارداد آتی و اختیار معامله‌ها هستند که احتمالا بسیار با اسامی آن‌ها برخورد کرده اید.

اوراق مشتقه در کدام بازارها معامله می‌شوند؟

اوراق مشتقه به‌طورکلی یا در بازار بورس و یا در بازارهای متشکل خارج از بورس (OTC Market) معامله می‌شوند.  OTC Maeket مخفف عبارتover the counter  است و به بازاری گفته می‌شود که خریدار و فروشنده به طور مستقیم با یکدیگر در ارتباط هستند و مانند بورس نظارت بر عملکرد دو طرف صورت نمی‌گیرد و سازمان یافته نیست. در خارج از کشور اوراق مشتقه خارج از بورس بخش بزرگ‌تری از مشتقه‌ها را تشکیل می‌دهند و قانون‌گذاری نشده‌اند، درحالی‌که مشتقه ها معامله شده در بورس استانداردسازی شده‌اند. اوراق مشتقه معامله شده خارج از بورس معمولاً ریسک بیشتری نسبت به مشتقه های استاندارد دارند.

با توجه به محدودیت‌هایی که بازار بورس اوراق بهادار تهران دارد، اوراق مشتقه در اقتصاد ایران چندان رشد و توسعه نیافته است. اوراق مشتقه قبلاً به این دلیل مورد استفاده قرار می‌گرفتند تا نرخ ارز را برای مبادله کالاها به صورت بین‌المللی تضمین و تثبیت نمایند. با توجه به اینکه ارز کشورهای مختلف ارزش گوناگونی داشتند، معامله گران بین‌المللی به نظام حسابداری برای این تفاوت‌ها نیاز پیدا کردند. امروز، مشتقه ها بر اساس انواع مختلفی از معاملات بنا شده‌اند و استفاده‌های بیشتری نیز دارند. حتی مشتقه هایی بر پایه اطلاعات آب و هوایی مثل میزان باران یا تعداد روزهای بارانی یک منطقه خاص نیز وجود دارند.

تاریخچه اوراق مشتقه در جهان

در گذشته افراد و به خصوص کشاورزان برای اطمینان از فروش محصولات خود یا برای اطمینان از تامین نیازهای آتی خود قراردادهای غیررسمی و تنها بر مبنای اعتبار طرف مقابل تنظیم می‌کردند. هر گونه قراردادی که تحویل کالا یا پرداخت وجه و یا هر دو را به زمانی در آینده منتقل می‌کرد در دسته این قراردادها قرار می‌گرفت.

بازار محصولات کشاورزی شیکاگو به عنوان اولین بازاری شناخته می‌شود که در سال 1848 میلادی اقدام به انعقاد قراردادهای تعهدی نمود تا کشاورزان و تولیدکنندگان گندم از فروش محصولات خود در آینده اطمینان نسبی داشته باشند. کشاورزان با وارد شدن به این قراردادهای متعهد می‌شدند که محصولات خود را با قیمت مشخص از قبل در تاریخ مشخص در آینده به فروش برسانند.

به تدریج و با گذر زمان بازار رسمی ابزارهای مشتقه در سال 1973 بوجود آمد و با رونق گرفتن معاملات در آن بازارهای دیگری نیز برای آن شکل گرفت و اوراق جدید نیز تعریف و معرفی شد. در حال حاضر بازار بورس کالای شیکاگو، بورس کالای نیویورک و بورس اختیار معامله شیکاگو از جمله بزرگترین بازارهای مشتقه جهان هستند.

تاریخچه اوراق مشتقه در ایران

هر چند اوراق مشتقه و استفاده از آن در جهان قدمت طولانی دارد اما این ابزار در ایران کمتر از دو دهه است که وجود دارد. با تصویب قانون جدید بازار سرمایه در آذرماه 1384 و مجاز دانستن استفاده از اوراق مشتقه و قراردادهای آتی کالا در بورس، معاملات آن با نظارت سازمان بورس شکل گرفت و از سال 1387 اوراق مشتقه روی کار آمدند.

انواع اوراق مشتقه

به طور کلی 4 نوع اوراق مشتقه داریم که در ادامه به آن‌ها اشاره خواهیم کرد.

قرارداد آتی (Futures contract)

قرارداد آتی یا فیوچرز یکی از رایج‌ترین انواع مشتقه ها است. قراردادی است که بین دو نفر (فروشنده و خریدار) از طریق نهادهای واسط برای کالاهایی خاص تنظیم می‌شود. در این قرارداد یک کالا یا دارایی به‌خصوص با ویژگی و کیفیت مشخص، در تاریخی معلوم و با مبلغی از پیش تعیین شده، در اختیار خریدار قرار می‌گیرد. در این قرارداد طرفین معامله، متعهد می‌شوند که کالا و قیمت مشخص شده را در تاریخ سررسید به یکدیگر منتقل کنند.

پیمان آتی (Forward Contract)

پیمان آتی یا فوروارد نوع مهم دیگری از اوراق مشتقه به شمار می‌رود که مشابه قرارداد آتی است، ولی تفاوت کلیدی آن در این است که برخلاف قرارداد آتی، پیمان آتی در بازار معامله نمی‌شوند، بلکه فقط به صورت قراردادی خارج از بورس و به صورت غیررسمی مورد معامله قرار می‌گیرد.

قرارداد معاوضه (Swap)

قرارداد معاوضه یا سوآپ هم نوع مرسوم دیگری از مشتقه ها به شمار می‌رود. در قرارداد معاوضه طرفین آن متعهد می‌شوند که برای یک زمان مشخص، دو دارایی یا منافع حاصل از آن‌ها را با کیفیت مشخص و به نسبت تعیین‌شده، معاوضه نمایند. قرارداد سوآپ اغلب شامل یک مجموعه از جریانات نقدی است و درواقع حالت کلی‌تر پیمانهای آتی است که در آن به‌جای یک پرداخت با مجموعه از پرداخت ها مواجه هستیم. این نوع قرارداد معمولاً در تغییر نوع وامها توسط افراد کاربرد دارند.

قرارداد اختیار معامله (Option contract)

قرارداد اختیار معامله یا آپشن یک فرم رایج دیگر از مشتقه ها هستند. قرارداد اختیار معامله از این ‌جهت مشابه قرارداد آتی بوده که توافقی است بین دو طرف که به یکی از آن‌ها این فرصت را می‌دهد تا اوراق بهادار را از طرف دیگر و در یک قرارداد آتی از قبل مشخص شده، بخرد یا به وی بفروشد. ولی تفاوت کلیدی بین اختیار معامله و آتی این است که با یک اختیار، خریدار یا فروشنده متعهد نمی‌شود که معامله را انجام دهد، به همین خاطر نام «اختیار» بر آن نهاده‌اند. خود مبادله در نهایت، اختیاری است. درست مثل قراردادهای آتی، اختیارات ممکن است برای پوشش دادن سهام فروشنده در برابر کاهش قیمت، مورداستفاده قرار بگیرند و به خریدار فرصتی دهند تا از طریق سفته بازی، سود مالی به دست آورد. قرارداد اختیار می‌تواند به صورت قرارداد اختیارخرید یا فروش کوتاه یا بلندمدت باشد.

مشتقه اعتباری

نوع دیگری از اوراق مشتقه است. این نوع از مشتقه، وامی است که به یک سفته باز با تخفیفی نسبت به ارزش حقیقی خود فروخته می‌شود. گرچه وام دهنده اصلی وام را با قیمت کمتری می‌فروشد و درنتیجه سود کمتری خواهد برد، در فروش وام، وام دهنده بیشتر سرمایه خود از وام را باز پس گرفته و می‌تواند از آن پول برای توزیع وام های جدید و پرسودتر بهتره جوید. اگر به طور مثال یک قرض دهنده وامی توزیع کند و متعاقباً این فرصت را داشته باشد تا خود را با وامی پرسود تر درگیر نماید، وام دهنده ممکن است این تصمیم را بگیرد که وام اصلی را به سفته باز بفروشد تا بتواند منابع مالی وام پرسودتر را تأمین نماید. به این طریق، مشتقه های اعتباری به ازای ریسک کمتر و نقدینگی بیشتر بهره کمتری دریافت می‌کنند.

سوالات متداول

قرارداد مشتقه چیست؟

اوراق مشتقه یا Derivatives اوراقی هستند که ارزش خود را از یک دارایی پایه یا گروهی از دارایی‌های دیگر مانند سهام، اوراق قرضه و سایر اوراق بهادار، کالاهای همچون محصولات پتروشیمی، محصولات کشاورزی، سکه و… می‌گیرند.

قرارداد آتی یا فیوچرز چیست؟

قراردادی است که بین دو نفر (فروشنده و خریدار) از طریق نهادهای واسط برای کالاهایی خاص تنظیم می‌شود.

قرارداد معاوضه یا سوآپ چیست؟

در قرارداد معاوضه طرفین آن متعهد می‌شوند که برای یک زمان مشخص، دو دارایی یا منافع حاصل از آن‌ها را با کیفیت مشخص و به نسبت تعیین‌شده، معاوضه نمایند.

قرارداد اختیار معامله چیست؟

قرارداد اختیار معامله از این ‌جهت مشابه قرارداد آتی بوده که توافقی است بین دو طرف که به یکی از آن‌ها این فرصت را می‌دهد تا اوراق بهادار را از طرف دیگر و در یک قرارداد آتی از قبل مشخص شده، بخرد یا به وی بفروشد.