با توجه به اینکه کشور ایران دارای منابع انرژی قابل توجهی ازجمله نفت و گاز است، وجود بازاری شفاف، کارآمد و قانونمند برای معاملات حامل‌های انرژی و جلوگیری از انحصارطلبی آن‌ها بسیار حائز اهمیت است. برای تحقق این هدف، شرکت بورس انرژی ایران تاسیس و بورس انرژی به‌عنوان چهارمین بازار اصلی به بورس ایران اضافه شد.

در این مقاله از کاریزما، به بررسی بازار بورس انرژی و روش معامله در آن می‌پردازیم.

بورس انرژی چیست؟

بورس انرژی نوعی از بورس کالا است که امکان انجام معاملات حامل‌های انرژی مانند نفت، گاز، برق و سایر حامل‌های انرژی و اوراق بهادار مبتنی بر این کالاها را فراهم می‌کند. همانند سایر بورس‌ها، خریداران و فروشندگان در بورس انرژی به دادوستد می‌پردازند تا در فضایی رقابتی، قیمت‌ حامل‌های انرژی به تعادل برسد.

ماموریت این بازار، ایجاد بازاری شفاف، کارآمد، با نقدشوندگی و رقابت‌پذیری بالا و رفع انحصار و کشف قیمت حامل‌های انرژی است. از دیگر اهداف مهم بورس انرژی می‌توان به طراحی ابزارها و محصولات جدید در بازار، ارزش‌آفرینی و تامین منافع سهامداران، تحکیم و ارتقای جایگاه و کارکردهای بورس انرژی برای ذی‌نفعان و به‌کارگیری رویه‌های موثر برای سلامت بازار اشاره کرد.

این شرکت براساس قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران، مصوب سال ۱۳۸۴ مجلس شورای اسلامی تاسیس شد. ایده اولیه تاسیس این شرکت، برای انجام معاملات نفت میان وزارتخانه‌های نفت و اقتصاد بود و معاملات فرآورده‌های نفتی و پتروشیمی در سال ۱۳۸۶ در بازار سرمایه آغاز شد. همچنین لزوم راه‌اندازی بورس برق نیز با توجه به وجود زیرساخت‌ها در صنعت برق کشور احساس می‌شد. به این ترتیب، شورای عالی بورس و اوراق بهادار در سال ۱۳۹۰، اقدام به راه‌اندازی بورس نفت و برق کرد.

سرانجام شرکت بورس انرژی در سال ۱۳۹۱ در اداره ثبت شرکت‌ها و موسسات غیرتجاری به ثبت رسید. بازار بورس انرژی ایران، متشکل از وزارت صنعت، معدن و تجارت، وزارت نفت، وزارت نیرو و شرکت‌های صنعت انرژی مانند شرکت مدیریت منابع آب ایران و شرکت پالایش و پخش فرآورده های نفتی هستند.  برای کسب اطلاعات بیشتر درباره این بورس می‌توانید به سایت شرکت بورس انرژی به آدرس www.irenex.ir مراجعه کنید.

موضوع فعالیت شرکت بورس انرژی

موضوع فعالیت شرکت بورس انرژی ایران در اساسنامه آن درج شد‌‌ه است. مطابق با این اساسنامه، برخی از مهم‌ترین فعالیت‌های این شرکت شامل موارد زیر می‌شود:

• تشکیل، اداره و سازمان‌دهی بورس انرژی‌ برای انجام معاملات کالاها و اوراق بهادار مبتنی بر کالای پذیرفته‌شد‌ه، توسط اشخاص ایرانی و غیرایرانی مطابق با قانون و مقررات.
• پذیرش کالاها و اوراق بهادار مطابق با قانون و مقررات.
• تعیین شرایط عضویت برای گروه‌های مختلف از اعضا، پذیرش متقاضیان عضویت، وضع و اجرای ضوابط حرفه‌ای و انضباطی، تعیین وظایف و مسئولیت‌های اعضاء و نظارت بر فعالیت آن‌ها و تنظیم روابط بین آن‌ها مطابق با قانون و مقررات.
• فراهم‌ کرد‌ن شرایط لازم برای انجام معاملات منصفانه کالاها و اوراق بهادار مبتنی بر کالای پذیرفته‌شد‌‌ه، مطابق قانون و مقررات.
• همکاری و هماهنگی با نهادهای مالی، شرکت‌ها و سازمان‌هایی مانند شرکت‌ سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه که بخشی از وظایف مربوط به انتشار و پردازش اطلاعات مرتبط با بورس‌ انرژی‌ و دادوستد کالاها و اوراق بهادار پذیرفته‌شد‌ه در بورس‌ انرژی‌ را برعهده دارند.
• تبادل اطلاعات در چارچوب مقررات مصوب سازمان، بین شرکت و سایر نهادهای متولی بازار بورس انرژی.
• تحقیق، آموزش و فرهنگ‌سازی برای برای توسعه دانش و مهارت‌های مرتبط با بازار انرژی برای سرمایه‌گذاران.
• نظارت بر حسن انجام معاملات کالاهای پذیرفته‌شد‌ه و اوراق بهادار مبتنی بر آن‌ها برای کسب اطمینان از رعایت قوانین و مقررات و جلوگیری از قانون‌شکنی و تقلب.
• سهیل انجام معاملات و حفظ کیفیت کالاهای معامله‌شد‌ه در بورس انرژی از طریق پذیرش و نظارت بر فعالیت انبارها.

انواع بازار بورس انرژی

بورس انرژی، دارای سه بازار فیزیکی، مشتقه و فرعی است که هر کدام از این بازارها کارکرد منحصربه‌فرد خود را در ماموریت‌های بورس انرژی ایران دارند. همچنین این سه بازار دارای ۲ رینگ داخلی و بین‌المللی هستند. برای مشاهده این بازارها می‌توانید به سایت بورس انرژی مراجعه کنید. این بازارها شامل «بازار فیزیکی»،‌ «بازار مشتقه» و «بازار سایر اوراق بهادار قابل معامله» هستند.همه حامل های انرژی، در صورتی که سابقه فعالیت قابل عرضه در بازار کالا های مورد پذیرش را داشته باشند، کشف عادلانه قیمت در مورد آن‌ها انجام شد‌ه و امکان معامله در این بازار برایشان فراهم خواهد شد. مشروط به این که مشمول عدم محدودیت‌های قیمت‌گذاری انحصاری و قانونی باشند.

• بازار فیزیکی 

  مربوط به خرید و فروش کالاهای پذیرفته‌شد‌ه در بورس و شامل ۳ تابلو از جمله،  نفت، گاز و سایر حامل‌های انرژی است. معاملات این بازار به تعداد عرضه‌کننده در یک نماد معاملاتی و به‌صورت حراج، آنلاین و عرضه یک‌جا انجام می‌گیرد.

• بازار مشتقه

  این بازار مربوط به خرید و فروش اوراق بهادار مبتنی بر کالاهای پذیرفته‌شد‌ه است. در بازار مشتقه، اوراق بهادار مبتنی بر کالاها، به‌صورت کاملاً آنلاین و در بازارهای الکترونیکی انجام می‌شوند. همچنین معاملات این بازار در قالب قراردادهای سلف موازی (Parallel salaf contract)، قرارداد آتی (Futures contract) و قرارداد اختیار معامله (Options contract)، صورت می‌گیرد. قرارداد سلف یک قرارداد مشتقه است که یک دارایی پایه مانند سهام، مشخص‌کننده ارزش آن خواهد بود. بر اساس این قرارداد، فروشنده بخشی از دارایی پایه را می‌فروشد و خریدار، قیمت نقد را در زمان انجام معامله به فروشنده پرداخت می‌کند. با سر رسید‌ن موعد مقرر، دارایی پایه نیز به خریدار تحویل داد‌ه خواهد شد. قرارداد آتی، توافقی میان خریدار و فروشنده‌ است که در آن یک کالای مشخص در زمان و قیمتی معین به دست خریدار می‌رسند. همچنین برای کاهش ریسک و جلوگیری از عدم ایفای عهد توسط طرفین، مبلغی تحت عنوان وجه تضمین مشخص خواهد شد که نزد اتاق پایاپای حفظ می‌شود. در موعد سررسید نیز تسویه به صورت کامل انجام می‌‌گیرد. قرارداد اختیار معامله نیز شامل اختیار خرید و اختیار فروش می‌شود. اختیار خرید، این اختیار را به خریدار آن می‌دهد که دارایی موضوع قرارداد را با قیمت معین و در تاریخ سررسید یا حتی قبل از آن، بخرد. یک اختیار فروش نیز این اختیار را به خریدار آن می‌دهد که دارایی موضوع قرارداد را با قیمت معین و در تاریخ سررسید یا قبل از آن، به فروش برساند.

• بازار فرعی 

  این بازار مربوط به خرید و فروش کالاهای تک محموله ای می‌شود.

کالاهای قابل معامله در بورس انرژی 

سازمان بورس و اوراق بهادار ایران، کالاهای قابل معامله در بورس انرژی را به شرح زیر تصویب کرده است:

• انواع سوخت جت
• هیدروژن
• اشکال مختلف نفت خام
• گازهای طبیعی
• تمامی میعانات گازی
• انواع مختلف نفت سفید
• نفت کوره و مازوت
• انواع مختلف گازوئیل
• انواع بنزین
• گاز مایع
• قطران
• کلیه حلال ها
• متانول
• اتانول
• آیزوفید ها
• اکستراکت
• انواع برش های سنگین و سبک
• انواع لایت اند (Light End)

ملاک پذیرش کالاها در بورس انرژی

ملاک تصمیم‌گیری در رابطه با کالاهایی که در آینده در بورس انرژی پذیرش خواهند شد، ماهیت ذاتی کالاها خواهد بود. به این معنا که اگر کالای مورد بررسی ماهیت انرژی داشته باشد، در بورس انرژی قابل معامله خواهد بود.

چگونگی فعالیت در بورس انرژی ایران

تنها افرادی می‌توانند در بازار بورس انرژی فعالیت کنند که شرایط تعیین شد‌ه برای فعالیت در این بازار را داشته باشند. اشخاص حقوقی دارای پروانه بهره‌برداری مرتبط، مجاز به انحام معاملات در بازار فیزیکی هستند. اما افرادی که متقاضی فعالیت در حوزه برق باشند، ابتدا باید به شرکت برق مراجعه کرده و معرفی‌نامه دریافت کنند.

همچنین قبل از حضور در معاملات بورس انرژی، مشتریان باید نسبت به اخذ کد سهامداری برای ورود به این بازار اقدام کنند. برای انجام این کار، در ابتدا مشتری باید به یکی از  کارگزاری‌های رسمی مجوزدار در بورس انرژی ازجمله کارگزاری کاریزما مراجعه کند و کد سهامداری خود را دریافت نماید. سپس از طریق نام کاربری و رمزی که در اختیار او قرار داد‌ه خواهد شد، می توانند به سیستم معاملات آنلاین وارد شد‌‌ه و کلیه نمادهای بورس انرژی را مشاهده و معامله نمایند.

مدارک مورد نیاز برای دریافت کد معاملاتی بازار فیزیکی

• شرکت‌نامه
• اساسنامه شرکت و شناسه ملی
• تکمیل فرم درخواست کد بورسی مختص اشخاص حقوقی
• تکمیل برگه احراز هویت
• آگهی روزنامه در مورد تأسیس و آخرین تغییرات در شرکت
• آگهی تغییرات افراد صاحب امضای شرکت و مدیران
• مجوزها و مدارک مرتبط با فعالیت‌ها

مدارک مورد نیاز برای دریافت کد معاملاتی بازار برق

• شرکت‌نامه
• اساسنامه شرکت و شناسه ملی
• تکمیل برگه احراز هویت
• بیانیه ریسک
• تکمیل فرم درخواست کد بورسی مختص اشخاص حقوقی
• تکمیل فرم معرفی اطلاعات حساب مشتری
• مجوزها و مدارک مرتبط با فعالیت‌ها
• آگهی تغییرات در افراد صاحب امضای شرکت و مدیران
• اصل شناسنامه و کارت ملی صاحبان امضای شرکت یا کپی برابر با اصل مدارک
• آگهی روزنامه در مورد تأسیس آخرین تغییرات در شرکت

مزایای بورس انرژی

بورس انرژی، بازار معاملات حامل‌های انرژی را سامان‌دهی می‌کند و با نظارت دقیق، انجام معاملات را تسهیل می‌بخشد و برای همه اعضا، شرکت‌ها، سازمان‌ها و نهادهای متقاضی، دسترسی غیر تبعیض‌آمیز و منصفانه را فراهم می‌کند. از جمله مزایای پذیرش و معامله در این بازار می‌توان به معافیت مالیاتی اشاره کرد.

بر اساس قانون، کالاهایی که در بورس پذیرفتـه می‌شوند و به فروش می‌رسند به میزان ۱۰ درصد از بخشودگی مالیات بر درآمد برخوردار هستند. معافیت از تشریفات مزایده و مناقصه نیز دیگر مزیت پذیرش در بورس انرژی است؛ به این صورت که خرید و فروش کالاهای پذیرفته‌شد‌ه در بورس‌های کالایی با وجود مقررات حاکم بر بورس، از برگزاری مناقصه یا مزایده و تشریفات آن‌ها معاف هستند.

از دیگر مزایای این بازار می‌توان به این موارد اشاره کرد:

• کاهش ریسک‌های معاملاتی از جمله ریسک عدم ایفای تعهدات طرفین
• امکان تامین کالاهای مورد نیاز از طریق سازوکاری شفاف و منصفانه
• وجود قراردادهای استاندارد و مشخص
• تضمین استاندارد بودن و کیفیت کالاهای مورد معامله
•  بازاریابی و عرضه محصولات در رینگ‌های داخلی و بین‌المللی
• کاهش هزینه‌های معاملاتی در مقایسه با معامله در خارج ازاین بازار برای معامله‌گران
• برخورداری از چارچوب مقرراتی برای پذیرش، معاملات، سپرده‌گذاری و تسویه پایاپای کالاها و اوراق بهادار مبتنی بر کالاهای پذیرفته‌شد‌‌ه.
• امکان تأمین مالی و پوشش ریسک عرضه‌کنندگان از طریق ابزارهای مالی موجود در بورس انرژی وجود قراردادهای استاندارد و مشخص همچنین تضمین استاندارد بودن و کیفیت کالاهای مورد معامله در بورس.

کارمزد و ساعت معاملات در بورس انرژی

ساعت کاری معاملات بازار در رینگ داخلی و بین الملل بازار فیزیکی؛ از ساعت ۹:۳۰ صبح شروع و در ساعت ۱۶:۳۰ خواهد یافت. ساعت کاری معاملات بازار مشتقه برای اوراق سلف موازی استاندارد برق نیز از ساعت ۸:۳۰ صبح شروع شد‌‌ه و در ساعت ۱۲:۳۰ ظهر همان روز به اتمام می‌رسد. در بازار برق، زمان بازار از ساعت ۹:۳۰ صبح تا ساعت ۱۲:۰۰ ظهر خواهد بود. همچنین براساس اطلاعیه منتشر شد‌ه در خصوص کارمزدهای این بازار که در سایت بورس انرژی منتشر شد‌ه‌ است. کارمزد معاملات کالاها و قراردادهای سلف موازی به شرح زیر است.

انواع بازارهای برق (از حیث زمانی):

• بازار سلف: قرارداد سلف قراردادی است که در آن خريدار و فروشنده کالا برای زمان تحويل معین در آينده و مقدار مشخصی از کالا به قیمت توافقی به تفاهم می‌رسند. اين نوع بازار قرار است در بورس انرژی ايران راه اندازی گردد.
• بازار روز بعد: در اغلب بازارهای برق برای تولید و مصرف در ساعات روز بعد برنامه ريزی می‌شود اين بازار در ايران به بازار روزفروش معروف است.
• بازار لحظه‌ای: با توجه به تغییرات سمت بار و سمت تولید ايجاد تعادل در بازه‌ها زمانی کمتر از يک ساعت نیز الزامیست. در بورس انرژی در فاز اول قرار است که معاملات سلف برق تحت عنوان سلف موازی استاندارد صورت گیرد و معاملات برق از سه روز جلوتر به بعد امکان پذیر است و معاملات بازار روز بعد و بازار لحظه‌ای فعلا در این بازار مورد معامله قرار نخواهد گرفت.

 عرضه کنندگان عمده بورس انرژی در حوزه نفت و گاز و پتروشیمی:

1. شرکت ملی نفت
2. شرکت پخش فرآورده های نفتی ایران
3. شرکت پالایش نفت آبادان
4. شرکت پالایش نفت اصفهان
5. شرکت پالایش نفت بندر عباس
6. شرکت پالایش نفت بهران
7. شرکت پالایش نفت تبریز
8. شرکت پالایش نفت تهران
9. شرکت پالایش نفت امام خمینی
10. شرکت پالایش نفت شیراز
11. شرکت پالایش گاز ایلام
12. شرکت پالایش گاز خانگیزان
13. شرکت پالایش نفت کرمانشاه
14. شرکت پالایش نفت لاوان
15. مجتمع گازی پارس جنوبی عسلویه
16. شرکت پتروشیمی بندر امام خمینی
17. شرکت پتروشیمی جم
18. شرکت پتروشیمی رازی
19. شرکت پتروشیمی زاگرس
20. شرکت پتروشیمی فن آوران
21. شرکت پتروشیمی کرمانشاه
22. شرکت پتروشیمی مبین
23. شرکت ذوب آهن اصفهان
24. شرکت زغال سنگ البرز مرکزی
25. شرکت زغال سنگ کرمان
26. واحد کک سازن و پالایش قطران زرند
27. شرکت پروده طبس
28. شرکت پتروشیمی تبریز
29. شرکت پتروشیمی شازند
30. شرکت پتروشیمی مبین

 عرضه کنندگان عمده حوزه برق در بورس انرژی:

1. نیروگاه سیکل ترکیبی فارس ( شرکت مولد نیروگاهی تجارت فارس)
2. نیروگاه زرند (تولید برق مپنا)
3. نیروگاه زنبق یزد ( تعاونی کارکنان نیروگاه یزد)
4. نیروگاه سیکل ترکیبی ارومیه (شرکت تدبیرسازان سرامد)
5. نیروگاه سیکل ترکیبی سبلان (شرکت سبلان برق امید)
6. نیروگاه سیکل ترکیبی شریعتی (شرکت اندیشه سازان بهین سرآمد)
7. نیروگاه سیکل ترکیبی نیشابور (شرکت ساینا گستر پردیسان)
8. نیروگاه سیکل سنندج (شرکت تولید نیروی برق سنندج)
9. نیروگاه سیکل  ترکیبی منتظر قائم (شرکت توسعه برق و انرژی سپهر)
10. نیروگاه شهید منتظر قائم (شرکت توسعه برق و انرژی سپهر)
11. نیروگاه سیکل ترکیبی خوی (شرکت تولید نیروی پرتو شمس تابان)
12. نیروگاه سیکل ترکیبی گیلان (شرکت توسعه مسیر برق گیلان)
13. نیروگاه سیکل ترکیبی قم (شرکت پیوند گستر پارس)
14. نیروگاه شهدای پاکدشت (شرکت تولید نیروی برق دماوند)
15. نیروگاه شهید منتظری (شرکت پرشین فولاد)
16. نیروگاه کازرون (شرکت سایپا گستر پردیسان)
17. نیروگاه کهنوج (شرکت تولید برق ماهتاب کهنوج)
18. نیروگاه مشهد (شرکت افق توسعه انرژی خلیج فارس)
19. نیروگاه سیکل ترکیبی سمنان (شرکت گهر انرژی سیرجان)
20. نیروگاه کاشان (شرکت ساخت و بهره برداری انرژی)
21. نیروگاه آبادان (شرکت تولید نیروی برق آبادان)
22. نیروگاه سلطانیه (شرکت تولید نیروی مرکزی صبا)

سایت شرکت بورس انرژی‌

شرکت بورس انرژی ایران تمامی اطلاعات مورد نیاز و اخبار مربوط به بازار انرژی را ازطریق در‌گا‌ه رسمی خود بـه آدرس www.irenex.ir در اختیار فعالان بازار سرما‌یه قرار می‌دهد. این اطلاعات شامل موارد زیر می‌شود:

• تابلوی معاملات بازارهای مختلف

  بورس انرژی ایران، اطلاعات مربوط به قیمت‌ها، حجم معاملات و سایر مشخصات معاملات انجام‌شده در آن بازارها را نمایش می‌دهد.

• آمار معاملات

  آمار معاملات بورس انرژی ایران، اطلاعات مربوط به حجم و ارزش معاملات انجام‌شده در این بازار را در بازه‌های زمانی مختلف ارائه می‌دهد.

• قوانین و دستورالعمل‌ها

  قوانین و دستورالعمل‌های بورس انرژی ایران، مقررات حاکم بر معاملات انجام‌شده در این بازار را مشخص می‌کنند.

جمع‌‌بندی

بازار سرمایه ایران شامل چهار بازار اصلی بازار بورس، بازار فرابورس، بورس کالا و بورس انرژی می‌شود. بورس انرژی به عنوان چهارمین بازار بورس کشور از سه بخش بازار فیزیکی، بازار مشتقه و بازار فرعی تشکیل می‌شود و در حوزه معاملات حامل‌های انرژی فعالیت می‌کند تا فرآیندی ساختاریافته را برای خرید و فروش آن‌ها ایجاد کند. از مزایای این بازار، می‌توان به معافیت مالیاتی، تضمین استاندارد بودن و کیفیت کالاهای مورد معامله و … اشاره کرد.

سوالات متداول